“Η γλώσσα μας είναι η ζωή μας”

Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Γιάννης Τράντας μίλησε στο Athens Art Theater και στην Άννα Χατζή για το θέατρο, την υποκριτική , τη σκηνοθεσία, την παράσταση “Αίας” του Γιάννη Ρίτσου η οποία θα ανοίξει αυλαία τον Οκτώβριο στο Θέατρο Αλκμήνη , τον ρόλο του και τη σκηνοθεσία της παράστασης την οποία υπογράφει ο ίδιος, την δυναμική της καλλιέπειας του έργου , τις προτιμήσεις του σε κείμενα αλλά και συγγραφείς και τα επόμενα του σχέδια για τη νέα σεζόν.

Πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε με το θέατρο , την υποκριτική αλλά και τη σκηνοθεσία;

Από εραστής της ποίησης, κατήντησα, που λέει κι ο Καβάφης , θεράπων της δραματικής ποίησης. Μιάς σωματοποιημένης, τρόπον τινά, ποίησης. Της θεατρικής ποίησης. Δεν πας στον Βόλο, μου λέει ένα απόγευμα στο καφέ της στοάς της Όπερας, ο φίλτατος Μάνος Ελευθερίου, γίνεται μια αξιόλογη αποκεντρωτική κίνηση για το θέατρο. Έτσι βρέθηκα συνιδρυτής και βασικό στέλεχος της Θεατρικής Λέσχης Βόλου από το 1977 ως το 1992. Το 1992 ίδρυσα στον Βόλο την Εστία Θεάτρου Ερινεώς, της οποίας έχω την καλλιτεχνική ευθύνη μέχρι σήμερα. Πλούσια θεατρική, σκηνική εμπειρία κι ερευνητική δράση εντός κι εκτός συνόρων. Ό,τι έμαθα το μαθα επί σκηνής, γι αυτό σέβομαι πολύ τους ηθοποιούς, γνωρίζω τις μάχες με τον εαυτό τους, με την ψυχή τους, με το σώμα τους, με τον κάματό τους. Η σκηνοθεσία προέκυψε ως προσωπική αδήριτη ανάγκη της εξέλιξης ως ηθοποιού. Η αυτοσκηνοθεσία ενός ηθοποιού νομίζω ότι είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για την υπόστασή του. Έλεγε ο Κίτσος ο Βαχλιώτης ότι πάνω στην σκηνή υπάρχουν πολλές είσοδοι και έξοδοι για έναν ηθοποιό. Είδα αργότερα τον Ίαν Μακ Κέλλεν στον «Κοριολανό» και κατάλαβα τι εννοούσε. Η εμπειροτεχνία είναι αυτή που δημιουργεί τους κώδικες της υποκριτικής και ισχυροποιεί τα λεγόμενα «μέσα» της. Το λεγόμενο «πετσί του ρόλου» αν δεν υπάρχει η κατανόηση της πορείας του πνεύματος του κειμένου, παραμένει απλώς επιδερμίδα αδειανή.

«ΑΙΑΣ» του Γιάννη Ρίτσου. Γιατί επιλέξατε να μεταφέρετε στο θέατρο αυτό το ποίημα  από την συλλογή «Τέταρτη Διάσταση» του Γιάννη Ρίτσου;

Πριν δέκα χρόνια ακριβώς τιμήσαμε τα εκατό χρόνια από την γέννηση του Γιάννη Ρίτσου. Κλήθηκα να διαβάσω τότε, στο ραδιοφωνικό αφιέρωμα της ΕΡΑ2, δυο ποιήματα από την «Τέταρτη Διάσταση», τον «Αίαντα» και το «Όταν έρχεται ο ξένος». Συγκλονιστικά κείμενα. Αμέσως εργάστηκα για την θεατρική απόδοσή τους και το καλοκαίρι παρουσιάσαμε τον «Αίαντα», τιμητικά για λίγες παραστάσεις στο Πήλιο. Οι «διαστάσεις» που δίνει ο Ρίτσος στο ποίημα αυτό δεν εξαντλούνται, ούτε από την απομνημονευτική επάρκεια, ούτε από την πρώτη πρόσληψη των νοημάτων. Ακραίες συναισθηματικά καταστάσεις, που πειθαρχούν σε έναν λόγο ευγένειας, στωϊκότητας και μεγαλείου ψυχής, έρχονται να σε ρωτήσουν: εσύ τι θα ‘κανες; Και πάλι δεν τελειώνεις εύκολα, μ’ ό,τι κι αν απαντήσεις. Θα το χαρακτήριζα ως ένα «καθαρτήριο» κείμενο και για τον ηθοποιό και για τον θεατή.    

Πείτε μας λίγα λόγια για την παράσταση και τον ρόλο σας ;

Κατ αρχάς ο Ρίτσος επιβάλει το ποίημα «Αίας» ως θεατρικό μονόλογο, αφού και ο πρόλογος και ο επίλογος του ποιήματος ενέχουν θέση σκηνογραφίας και σκηνοθεσίας. Με την ποσότητα του κάθε στίχου υποδεικνύει και δρόμους ερμηνείας, σαν τους τραγικούς. Είναι μεγάλος μάστορας στο χτίσιμο του λόγου κι αυτό κάνει τον ηθοποιό να τρέχει κάθε φορά μαζί με το κείμενο σε ένα τζαμάρισμα ρυθμών και νοημάτων. Ο Ρίτσος αρχίζει τον Αίαντα από την στιγμή που αυτός έχει γυρίσει στη σκηνή του και συνέρχεται από την τρέλα που η Αθηνά του έστειλε. Και με πλήρη πια επίγνωση των πράξεών του, αρχίζει να μιλά στην γυναίκα του Τέκμησσα ακατάπαυστα, ζυγίζοντας τώρα πια το αξιακό ανθρώπινο σύστημα με όρους του επέκεινα. Ο πυρετώδης ψυχαναλυτικός λόγος του δημιουργεί αναπάντεχες εικόνες, που φωτίζουν και συνέχουν τελικά ειρμούς και λογικές εκφάνσεις κι αυτό με κάνει να παλεύω κάθε φορά ήμερα και ήρεμα για την πιο πιστή, εντός εισαγωγικών, απόδοση του Αίαντα, στα πλαίσια που θέτει ο Ρίτσος. Άσε που ο καθένας βρίσκει εν σπέρματι τον εαυτό του, μαζί κι εγώ. Το ότι τον έγραψε εξόριστος και σίγουρα στα κρυφά, χωρίς να γνωρίζει τι του ξημερώνει με τους τάνκσηδες, δεν με αφήνει κι εντελώς απαθή στην αντιμετώπιση του «ρόλου».     

«…τίποτα ο φόβος δεν είναι του εχθρού μπροστά στο φόβο του φίλου που ξέρει τις κρυφές πληγές κι εκεί σημαδεύει» , μία έκφραση χαρακτηριστική για κείμενο. Συμφωνείτε μαζί της;

Εδώ θριαμβεύει το αξιακό της φιλίας. Να σας παραθέσω δυό παλιές προτάσεις, το «Πιστεύω τω φίλω, πιστόν φίλον εν κινδύνοις γιγνώσκεις» της Α΄Γυμνασίου και το «δια την λίαν φιλότητα βροτών» – τιμωρούμαι -, που κραυγάζει ο Αισχύλειος Προμηθέας. Φιλία και προδοσία είναι ένα συμβατικό δίδυμο, ας πούμε, αλλά όταν η προδοσία συνοδεύεται και από την τιμωρητικότητα και την εκδικητικότητα, το πράγμα αρρωσταίνει πολύ και φωλιάζει στα κατακάθια του λαϊκισμού, παράγοντας τυφλότητα, μίσος και κοινωνία ανερμάτιστη. «Μόνον έναν άντρα θέλω, σαν ίσος με ίσο να τα πούμε, πού ‘ναι τος;» λέει ο Αίας του Ρίτσου. Η φιλία, όπως και η αγάπη που «ου ζητεί τα εαυτής», σπάνια φρούτα στις μέρες μας. Ας είναι καλά η ελεύθερη βούληση όμως κι η ζωή ας τραβά την ανηφόρα. Ο Αίας, όπως κι ο Ρίτσος «κουβανούν μεσ’ στην ψυχή τους» παλαιές, διαχρονικές και πανανθρώπινες αξίες που ουδέποτε εκπίπτουν, αλλά πληρώνονται πολλές φορές με αίμα. Στην εποχή τού «όλα γίνονται» και του «ο καθένας αγοράζεται», αξίες σαν την φιλία και την ευπρέπειά της μοιάζουν γραφικές και παρωχημένες κι «ο σώζων εαυτόν σωθήτω», καθώς προφητεύει από το 1980 ο Ζαν Λυκ Γκοντάρ στην ομώνυμη ταινία του.  

Το ανέβασμα αυτό στοχεύει στην δυναμική καλλιέπεια του λόγου. Πιστεύετε στη δύναμη της γλώσσας και στη λύση ίσως κάποιων προβλημάτων με τη σωστή μεταχείριση του λόγου;

Ένας φίλος μου Αλβανός μου είπε ότι αυτό που του έκανε τεράστια εντύπωση όταν πρωτοήρθε κι έμαθε μόνος του ελληνικά ήταν η παροιμία, «η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει». Το θέμα είναι πάρα πολύ απλό: Να ακούει ο θεατής αυτούς που μιλάνε από σκηνής! Προσωπικά λίγες είναι οι φορές που ακούω ευδιάκριτα τι συμβαίνει επί σκηνής. Δεν ξέρω γιατί δεν δίδεται σημασία στο λόγο. Δεν υπερκαλύπτει κανένα θεατρικό τερτίπι και με τίποτα τον διαυγή λόγο. Θα σεβαστείς και την άνω τελεία του συγγραφέα –δημιουργού, αν δεν ξέρεις εσύ, ξέρει αυτός γιατί την έβαλε. Έτσι θα τον πλησιάσεις πιο πολύ κι αυτό θα σου επιστραφεί, φωτίζοντάς σε. Εκτός κι αν είσαι ικανότερος του κειμένου, οπότε φτιάξε κανένα δικό σου κι άσε τον συγγραφέα ήσυχο στα δικά του. Ο χειρισμός του λόγου δεν είναι τίποτα άλλο από το να τον αποδώσεις σαν παρτιτούρα λέξεων που παράγει έλλογα νοήματα κι ακουστικές εικόνες. Λέει ο Αίας «… χαιρόμουν… που μπορούσα να βάζω πάλι τόνα πράγμα δίπλα στ’ άλλο, να μιλώ, να μεταλλάζω…». Με λέξεις ζούμε και σκεφτόμαστε, μαθαίνουμε, ερωτευόμαστε, μαλώνουμε, αγαπιόμαστε, θυμόμαστε. Η γλώσσα μας είναι η ζωή μας, πώς να μην στοχεύει στην δυναμική καλλιέπεια του λόγου, ειδικά, ο ηθοποιός; Και προπαντός στο ήθος που φέρει ο λόγος.     

Η παράσταση θα πλαισιώνεται και από μουσική. Πώς έγινε αυτός ο συνδυασμός και ποιος ο βασικός στόχος του;

Η Μουσική σαν όρος στο αρχαιοελληνικό δράμα συμπεριλαμβάνει τον Λόγο, το Μέλος και την Όρχηση. Ένας τραγωδιακός μονόλογος είναι ο Αίας του Ρίτσου σε αρχαία πατήματα. Η μουσική ως αυτόνομη οντότητα συμπαρίσταται στιβαρά στον λόγο, που άλλοτε τον σχολιάζει κι άλλοτε εμπνέεται από αυτόν και συνοδοιπορεί, σαν μια σύγχρονη παρακαταλογή, προς την δημιουργία ενός όμορφου «ζώου», κατά τον αείμνηστο Τάσο Λιγνάδη. Ο συνθέτης και τραγουδιστής κ. Πέτρος Δουρδουμπάκης είναι και ηθοποιός, οπότε έχει σφαιρική αντίληψη επικοινωνίας για το όλον, έτσι που η μουσική του επί σκηνής γίνεται αναπόσπαστο και ουσιώδες μέρος της παράστασης. Η συνεργασία μας αρκετά χρόνια τώρα, μας έδωσε ικανούς κώδικες συνεννόησης και συνέργειας για τα ζητούμενα της θεατρικής πράξης.    

Υπάρχει κάποιο μήνυμα που θα θέλατε να περάσετε στον κόσμο μέσα από αυτή την παράσταση;

Ένα μήνυμα είναι ολόκληρος ο Αίας του Ρίτσου. Μήνυμα κοινωνικής συμπεριφοράς και στάσης απέναντι στα θνησιγενή καμώματά μας ως εφήμερων όντων, «…κι αποξεχνιόμαστε ξανά μέσα στις μάταιες ξιπασιές και τις μάχες…». Αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο είναι η ωφέλεια τού να έρθει σε επαφή ο θεατής με ένα σπουδαίο κείμενο, που πιθανόν δεν θα είχε την ευκαιρία να το συναντήσει και να το διαβάσει. Να το ακούσει και να το «δει» με όχημα την θεατρική πράξη, που έτσι γίνεται και πιο εύληπτο. Πρώτα ο θεατής λοιπόν, αυτό είναι το μήνυμα.

Ταξιδέψατε στην Κίνα με σκοπό να διδάξετε αρχαίο δράμα. Πως ήταν σαν εμπειρία η επαφή σας με ανθρώπους οι οποίοι έχουν διαφορετικό πολιτισμό;

Τύχη αγαθή και σπουδαία να επικοινωνήσω μέσω του αρχαίου δράματος με έναν τεράστιο πολιτισμό, που δυστυχώς γνωρίζουμε πολύ λίγο και πρέπει οπωσδήποτε να οργανώσουμε τις σχέσεις μας οι δυό πανάρχαιοι κι επιβιώσαντες λαοί, για ένα δημιουργικό μέλλον. Από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου είναι η «Κεντρική Ακαδημία Δράματος Πεκίνου», όπου είχα την τιμή να φιλοξενηθώ και να διδάξω. Ένα campus υψηλής αισθητικής και λειτουργικότητας, πεντακάθαρο και αξιοπρεπέστατο. Ένα άοκνο εργαστήριο τεχνών, με ένα χαρούμενο μελίσσι φοιτητών και διδασκόντων, που επιζητούν και διψούν για το καλύτερο. Σε ώρες μαθαίνανε τα λόγια οι φοιτητές, ακόμη και τις στροφές του Σοφόκλειου «έρως ανίκατε μάχαν» σε μια μέρα τις μάθανε στο πρωτότυπο αρχαιοελληνικό κείμενο, παρακαλώ. Και στην απαγγελία τους, αν έκλεινες τα μάτια, δεν καταλάβαινες ότι μιλούσαν Κινέζοι. Ζήλεψα αυτήν την δίψα τους για μάθηση και την γρηγοράδα τους. Νέοι άνθρωποι υψηλού ήθους κι εργατικότητας. Στα εστιατόρια της Ακαδημίας συναντούσες και τους φοιτητές και τους καθηγητές και τον ίδιο τον Πρύτανη να συντρώγουν. Είχα την αίσθηση ότι όλοι φροντίζουν για όλα και προπαντός οι κρατικές δομές που εξασφαλίζουν για τον λαό μια τέτοια αξιοζήλευτη παιδεία. Λέει ο Κομφούκιος, «ο ανώτερος άνθρωπος έχει απαιτήσεις από τον εαυτό του, ο κατώτερος άνθρωπος από τους άλλους».

Έχετε μια ιδιαίτερη προτίμηση σε είδη έργων; Υπάρχουν κείμενα αλλά και συγγραφείς οι οποίοι να σας ελκύουν περισσότερο;

Καλά κείμενα να είναι, με ψυχική ωφέλεια και προβληματισμό. Λόγω εντοπιότητας και λόγω του ότι ελληνικά μιλάμε, ξεκινάμε πρώτα από εμάς, δηλαδή από τους προπάτορές μας και τους κατοπινούς πατέρες της λογοτεχνίας μας. Για να φτάσω και να με συναρπάσει το «to be or not to be», έχω ξεκινήσει ήδη από το «μήνιν άειδε θεά» και το «άνδρα μοι έννεπε, μούσα». Πώς αλλιώς; Προσπαθώ να γνωρίσω πρώτα τα του οίκου μου, για να κατανοήσω κατόπιν και τα άλλα σπουδαία πνευματικά επιτεύγματα. Μια μετάφραση π.χ. του   Φ.Γ.Λόρκα από τον Νίκο Γκάτσο είναι ένα λογοτεχνικό/θεατρικό γεγονός.                                            

Είστε από τους καλλιτέχνες που θέλετε να τα συνδυάζετε όλα και να παρουσιάζετε μια δουλειά εξολοκλήρου δική σας;

Είτε σαν ηθοποιός, είτε σαν σκηνοθέτης, αν δεν έχω σφαιρική αντίληψη για αυτό που καλούμαι να υπηρετήσω, δεν μπορώ να λειτουργήσω αποσπασματικά ή μονομερώς, γιατί όλα έχουν μια συνοχή και συνέχεια, που αποσκοπεί σε ένα τέλος/σκοπό, που απαιτώ να γνωρίζω. Η μέθεξη αποτελεί για μένα την συγκολλητική ουσία που συνέχει το παραγόμενο έργο. Η εποπτεία εκ προοιμίου είναι αυτοσκοπός και προστασία του τελικού γινομένου. Το τι κάνω, γιατί το κάνω, πώς το κάνω, πώς δεν πρέπει να το κάνω, είναι θέσεις και πλαίσια που συγκροτούν ένα σκεπτικό – οδηγό δημιουργίας, όπου η ευθύνη δεν καταμερίζεται. Από την στιγμή που οι προσλαμβάνουσές μου αναγνωρίζουν τα ζητούμενα ενός έργου, εξαντλώ αφειδώς όλα τα μέσα που διαθέτω για την υλοποίησή τους. Όταν όμως τα ζητούμενα με υπερβαίνουν θα επιζητήσω οπωσδήποτε συνεργασίες ανθρώπων που κατέχουν το εκάστοτε αντικείμενο κι έτσι διευρύνω τον ορίζοντά μου, μαθαίνοντας μαζί με το κοινό κι εγώ. Η πραγματικότητα και οι συνθήκες της φανερώνουν τελικά πως έχετε δίκαιο, θέλω να τα συνδυάζω όλα και να αναλαμβάνω την ευθύνη είτε για την κατακραυγή, είτε «για τον έπαινο των σοφιστών».

Ετοιμάζετε κάτι άλλο για τη συνέχεια της σεζόν;

Ναι, μια μικρή λαϊκή «όπερα», που ως λιμπρέτο έχει όλο το σώμα του ποιήματος του Κωστή Παλαμά «Το παραμύθι του Αδάκρυτου», το οποίο είναι ο Ενδέκατος Λόγος από το μνημειώδες «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου». Επίσης τον «Ομηρικό Ύμνο εις Δήμητρα» σε νεοελληνική απόδοση της κ. Αμαλίας Μεγαπάνου, ως Μουσικό Χοροθέατρο Λόγου και την τραγωδία του Αισχύλου «Προμηθεύς Δεσμώτης» στο αρχαιοελληνικό κείμενο. Όλα σε δική μου σκηνοθεσία και μελοποίηση. Οψόμεθα λοιπόν αγαπητή κυρία Άννα Χατζή και σας ευχαριστώ πολύ για την υπομονή σας.